Phân tích bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến

Đề bài: Em hãy phân tích bài thơ “Câu cá mùa thu” của Nguyễn Khuyến.

Bài làm

Mùa thu là một trong những đề tài tạo nhiều cảm hứng cho các nhà văn, nhà thơ. Có mùa thu mơ màng của Lưu Trọng Lư, mùa thu u uất trong thơ Xuân Diệu, mùa thu tình tứ trong thơ Nguyễn Bính… Nhưng ngược dòng lịch sử, tôi còn biết đến Nguyễn Khuyến với chùm thơ thu đặc sắc vô cùng. Trong đó, bài thơ “Câu cá mùa thu” hay “Thu điếu” tiêu biểu hơn cả cho phong cách và tâm hồn nhà thơ.

“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,

Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo.

 

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

Cá đâu đớp động dưới chân bèo.”

Nguyễn Khuyến (1835-1909) quê làng Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Ông xuất thân trong một gia đình nhà nho gia giáo. Từ nhỏ Nguyễn Khuyến nổi tiếng có thông minh, giỏi làm thơ, vè, câu đối. Đặc biệt Nguyễn Khuyến từng đỗ đầu cả ba kì thi thi Hương, thi Hội và thi Đình. Dân gian thường gọi Nguyễn Khuyến với biệt danh  Tam Nguyên Yên Đổ. Ban đầu Nguyễn Khuyến làm quan trong 10 năm, sau đó về ở ẩn tại quê nhà. Nguyễn Khuyến nổi tiếng là người thanh cao, chính trực, giàu lòng yêu nước, thương dân.

Bài thơ “Câu cá mùa thu” nằm trong chùm thơ ba bài thơ thu là Thu điếu, Thu ẩm và Thu vịnh. Bài “Câu cá mùa thu” là Thu điếu, được sáng tác trong thời gian nhà thơ về ở ẩn. Bài thơ phác họa lại bức tranh thiên nhiên mùa thu của làng cảnh Việt Nam qua đó thể hiện tiếng lòng yêu nước sâu kín của tác giả. Bài thơ phần nào đó thể hiện thời cuộc bấy giờ: nhân dân nghèo khổ, lầm than còn bọn thực dân phong kiến độc đoán, chuyên quyền.

Bài thơ được thể hiện bức tranh thiên nhiên đứng từ nhiều điểm nhìn khác nhau, mỗi điểm nhìn lại có nét đặc sắc riêng. Đoạn thơ đầu tiên khắc họa không gian mặt ao cá:

“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,

Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo."

Mặt ao thu được miêu tả bẳng 4 từ: lạnh lẽo, trong veo, sóng biếc và gợn tí. Tuy ngữ nghĩa khác nhau, nhưng những từ này đều chung cảm giác về sự cô độc, ít ỏi. Cảnh vật trên mặt ao gồm có một chiếc thuyền, sóng và lá vàng rơi. Ở đó, chiếc thuyền bé tẻo teo. Bé xíu, be bé, nhỏ bé, bé tí… đều chỉ sự nhỏ nhoi nhưng bé tẻo teo gần như là sự tối thiểu đến mức không thể nào nhỏ hơn được nữa. Sóng biếc cũng đâu có trùng điệp mà chỉ gợn tí. Con sóng bé nhỏ chỉ kịp chồi lên rồi lập tức tan hòa vào mặt nước. Còn chiếc lá vàng khô – tượng trưng cho cái già cỗi thì đưa “vèo”. Cái vèo ấy nhanh quá, ta chưa kịp nhận ra thì chiếc lá đã vụt qua rồi. Tất cả mọi thứ đều mang những nét vô cùng đặc trưng của mùa thu Bắc Bộ nhưng nó cũng quy tụ tất cả những gì ít ỏi nhất, chóng vánh nhất, mỏng manh nhất. Nghệ thuật gieo vần chân ở các câu 1, 2 và 3 và vần lưng ở câu 1 và 3 rất tài tình.

Đứng từ điểm nhìn không quan xung quanh hồ, cảnh vật cũng có nét đẹp rất riêng:

“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.”

Thiên nhiên quanh ao được đặc tả bởi màu “xanh ngắt” của mây trời. Từ “tầng mây” gợi hình ảnh những đám mây xếp lại thành tầng tầng lớp lớp. Từ “lơ lửng” thể hiện bút pháp lấy động tả tĩnh. Những đám mây đang di chuyển mà như không di chuyển. Hướng mắt xuống dưới tìm sự sống mãnh liệt hơn thì tác giả gặp ngay cảnh ngõ trúc vắng teo. Cả bầu trời và mặt đất rộng lớn đến thế mà sao không có một sự chuyển động nào có ý nghĩa? Vậy là dù điểm nhìn có thay đổi nhưng vẫn nguyên cảm giác của sự đơn độc tuyệt đối.

 “Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

Cá đâu đớp động dưới chân bèo.”

Tác giả thôi không tìm kiếm sự chuyển động mà trở về với công việc câu cá, ung dung “tựa gối ôm cần” rồi lặng lẽ thưởng thức sắc thu. Không gian tĩnh lặng đến mức chỉ có tiếng cá đớp bèo cũng khiến tác giả phải giật mình. Thế nhưng, chỉ là “cá đâu”, đâu đó không thể xác định.

Bài thơ ấn tượng bằng những hình ảnh và ý thơ uyển chuyển, kết hợp nhuần nhuyễn giữa hình ảnh, âm thanh và màu sắc. Điểm nhìn tác giả cũng liên tục thay đổi từ xa tới gần, từ hẹp tới rộng, từ trên xuống dưới. Nhờ đó, bức tranh thiên nhiên mùa thu được lột tả qua mọi góc cạnh. Sau bức tranh thiên nhiên đó là tình yêu thiên nhiên, yêu quê hương sâu sắc của tác giả. Cái cô độc trong bài thơ là cái cô độc trong thực tại. Bản thân Nguyễn Khuyến vì không muốn chứng kiến cảnh xã hội nhiễu nhương, bức hiếp người dân mà bỏ lại công danh về quê nhà sống ẩn dật. Cái quay lưng với thời cuộc không phải là sự trốn chạy hay bất lực mà là một cách để ông bày tỏ lòng căm ghét với chế độ xã hội nửa thực dân phong kiến.

Với bài thơ “Câu cá mùa thu”, Nguyễn Khuyến đã mượn chuyện câu cá để nói chuyện người, chuyện đời. Do đó, cách nay hàng trăm năm, nhưng bài thơ được nhắc đến nhiều hơn với ý nghĩa phản ánh thời cuộc và con người trong thời cuộc ấy.

Hoài Lê